GIVE-Topstukkenproject
De Vlaamse Topstukkenlijst is in het leven geroepen om unieke cultuurgoederen te beschermen en te borgen. Ze bevat een bijzondere collectie aan roerend cultureel erfgoed van archeologische, (cultuur)historische, artistieke of wetenschappelijke waarde voor Vlaanderen. Van een groot deel van de items bestaat nog geen hoogwaardige digitale reproductie. Daarom maken we de komende twee jaar een inhaalbeweging.
Het GIVE-Topstukkenproject wordt gerealiseerd met de steun van het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling en kadert binnen het relanceplan Vlaamse Veerkracht van de Vlaamse overheid.
Uitdaging
Van een groot deel van de werken die op de Topstukkenlijst staan, bestaat vandaag nog geen kwalitatieve digitale kopie: je kan ze dus alleen ter plaatse bekijken. In sommige gevallen is er wel fotomateriaal beschikbaar, maar bestaat er geen reproduceerbare fotografische kopie. Daarom maken we een inhaalbeweging: tegen het einde van 2023 zullen we 257 topstukken digitaliseren en toegankelijk maken voor het brede publiek.
In dit project maken we werk van 175 fotografische reproducties van 2D-materiaal (zoals schilderijen, tekeningen en prenten) en 134 3D-objecten (zoals beeldhouwwerken). Een 25-tal absolute topwerken worden tot in het kleinste detail vastgelegd door middel van gigapixelfotografie. Daarnaast komt ook de digitalisering van een 40-tal topstukken uit papier of perkament aan bod.
Onze rol
Binnen het GIVE-Topstukkenproject neemt meemoo een coördinerende rol op. Hierbij steunen we op onze eerdere ervaring in het fotograferen en publiceren van kunst- en erfgoedcollecties voor onze kunstbank artinflanders.be. De beelden uit dit project zullen duurzaam bewaard worden in het meemoo-archiefsysteem en publiek toegankelijk gemaakt worden via artinflanders.be. Verder breiden we met dit project onze kennis over nieuwe digitaliseringstechnieken uit en delen we die ook met de erfgoedsector. Wil je bijvoorbeeld weten hoe je van start kan gaan met de 3D-digitalisering van jouw erfgoedobjecten?
De selectie van de topstukken gebeurt in samenwerking met de Topstukkenraad. De beheerders van de geselecteerde werken zijn zowel contentpartners van meemoo als partners van artinflanders.be.
Aanpak
Dit digitaliseringsproject focust op vier soorten reproducties:
Fotografische reproducties van 2D-materiaal.
Het gaat om 175 topstukken waaronder schilderijen, tekeningen en prenten.
Gigapixelfotografie van 25 topstukken.
Van elk van deze werken worden tot 200 hogeresolutieopnames gemaakt en aan elkaar gehecht. Het eindresultaat is een bestand van minimum 1 miljard pixels waarbij je tot op het kleinste detail kan inzoomen.
3D-digitalisering van beeldhouwwerken.
Van 17 topstukken wordt met behulp van scanapparatuur een digitale 3D-kopie gemaakt. Concreet gaat het om 115 terracottabeelden uit de Collectie Van Herck, die samen één topstuk vormen, en zestien andere beeldhouwwerken.
Digitalisering van 40 Vlaamse topstukken uit papier of perkament (‘manuscripten’).
Naast manuscripten of handschriften komt ook de digitalisering van koorboeken, literaire fragmenten, gregoriaanse handschriften, poortersboeken, glasraampatronen en anderen aan bod.
2D-materiaal, gigapixelfotografie en 3D-scanning
De realisatie van 2D- en gigapixelfotografie en de 3D-scanning verloopt in verschillende fases.
Fase 1: selectie
Met de Topstukkendatabank van het Departement Cultuur, Jeugd en Media als vertrekpunt, werd in samenspraak met de Topstukkenraad een voorlopige selectie gemaakt. Daarnaast legden we ons oor te luister bij beheerders met tien of meer topstukken in hun collectie. Bij de selectie zochten we bovendien naar een evenwicht tussen de verschillende organisaties (zoals kerken en musea). We hielden rekening met volgende criteria:
Het werk valt binnen de categorie 2D, 3D (beeldhouwwerken) of komt in aanmerking voor gigapixelfotografie.
Er bestaat momenteel nog geen hoogwaardige digitale kopie van het werk.
Minder toegankelijke werken waar nog geen online digitale kopie van beschikbaar is krijgen voorrang in de selectie.
Fase 2: aanbesteding
Via aanbesteding stelden we voor de realisatie van de 2D- en gigapixelfotografie midden 2022 de meest geknipte fotografen aan. Voor de 3D-scanning van beeldhouwwerken was er een extra verkennende fase nodig, waardoor de aanbesteding iets later gebeurde. De geschikte digitaliseringspartner stelden we in juni 2022 aan.
Fase 3: digitalisering
Na de aanbestedingsfase kan de eigenlijke fotografische registratie van de topstukken en de 3D-scanning van beeldhouwwerken van start gaan. De 2D- en gigapixelfotografie werd opgestart in juni 2022. Gezien er op heel wat verschillende locaties gewerkt wordt, is een goede planning en duidelijke afspraken met de beheerders cruciaal. De digitalisering gebeurt volgens strikte richtlijnen en met apparatuur die voldoet aan internationale standaarden, zoals vastgelegd in de aanbesteding. Daarnaast voeren we met de digitaliseringspartners doorlopend een grondige kwaliteitscontrole uit.
Hoe de digitalisering in detail in z'n werk gaat, ontdek je in onze GIVE-bulletins en op onze sociale media.
Afbeelding: ‘Lezende vrouw’ door Rik Wouters, Collectie KMSKA, www.artinflanders.be, fotograaf Hugo Maertens, CC0
Vlaamse topstukken uit papier of perkament ('manuscripten')
De digitalisering van de Vlaamse topstukken uit papier of perkament (overkoepelend ‘manuscripten’ genoemd hieronder) verloopt in vier fases.
Fase 1: verkennen
Omdat het de eerste keer is dat we aan de slag gaan met manuscripten, willen we geïnformeerd te werk gaan. Daarom voerden we gesprekken met mogelijke digitaliseringspartners en deden we beroep op de ervaring die erfgoedbeheerders hebben opgebouwd in het registreren en digitaliseren van manuscripten. In het bijzonder gaat het om de Openbare bibliotheek Brugge en de kennis die ze heeft opgedaan met het veiligstellen van middeleeuwse manuscripten in het MMMONK-project en de Vlaamse Erfgoedbibliotheken.
Voor de selectie van de manuscripten stelden we in eerste instantie een longlist samen van 128 topstukken met als materiaaltype ‘papier’ of ‘perkament’. Met de input van de Topstukkenraad, de Vlaamse Erfgoedbibliotheken en de beheerders van de manuscripten verfijnden we de initiële selectie tot een shortlist van 44 topstukken. Hierbij hielden we rekening met de volgende criteria:
of de manuscripten reeds hoogwaardig gedigitaliseerd zijn of niet;
of de manuscripten zich in minder toegankelijke collecties bevinden. Deze krijgen namelijk voorrang in dit project.
We komen uiteindelijk tot een hoofdlijst van ongeveer 40 nog te digitaliseren manuscripten, en een reservelijst waaruit we kunnen putten als een stuk op de hoofdlijst toch niet te digitaliseren blijkt. De uiteindelijke scope heeft een grote diversiteit in onder meer:
de bewaarlocaties;
de staat van de manuscripten;
de afmetingen van de manuscripten;
het aantal folia van de manuscripten;
of de manuscripten al dan niet gebonden zijn.
De scope was voldoende ruim om zo goed als alle nog niet hoogwaardig gedigitaliseerde manuscripten mee te nemen in het project.
Fase 2: aanbesteding
Via aanbesteding stelden we begin 2022 een expert behoud en beheer aan, namelijk Martine Eeckhout. Zij maakte conditierapporten op van elk te digitaliseren stuk en waakte over de goede omgang met deze waardevolle manuscripten tijdens het hele proces. Eind juni 2022 stelden we de meest geschikte digitaliseringspartner aan, die zich samen met meemoo zal ontfermen over de digitalisering van de manuscripten, namelijk GMS.
Fase 3: digitalisering
In tegenstelling tot onze andere massadigitaliseringsprojecten gaat het hier om een bescheiden aantal. Dit vergt een andere aanpak: de voorbereidingsperiode waarin o.a. conditierapporten worden opgesteld duurde langer en de digitaliseringsperiode nam dan weer minder tijd in. Gezien dit kleinere konden we geen gebruik maken van een schaalvoordeel, en werd het gingen deel van de manuscripten op locatie gedigitaliseerd. In totaal gaan we 11 verschillende locaties aan. Een ander verschil is dat we de gedigitaliseerde manuscripten, van voor- tot achterkant, visueel zullen kunnen controleren voor de import in het meemoo-archiefsysteem.
Afbeelding: ‘Bladzijde uit Alfagranus. Manuscripten uit de bibliotheek van Raphael de Marcatellis’, Collectie Sint-Baafskathedraal Gent, www.artinflanders.be, fotograaf Hugo Maertens, CC BY-NC-ND 4.0
De eigenlijke digitalisering ging in het voorjaar van 2023 van start. Hierbij fotografeert de gekozen professionele digitaliseringspartner met zorg de manuscripten op een op maat gebouwde boekenwieg. De apparatuur voldoet aan internationaal aanvaarde kwaliteitsnormen. Samen met onze digitaliseringspartner GMS voeren we doorlopend kwaliteitscontroles uit. De digitalisering werd afgerond in september 2023.
Wat na digitalisering en duurzame bewaring?
Om de toegankelijkheid van deze topstukken te optimaliseren en om hergebruik te stimuleren, willen we de fotografische representaties breed ontsluiten. Dit doen we door ze duurzaam te archiveren in het meemoo-archiefsysteem. Vervolgens maken we ze publiek toegankelijk op onze platformen. Indien de eigenaars of beheerders dit wensen, kunnen ze de werken ook op hun eigen websites ontsluiten. Via het Departement Cultuur, Jeugd en Media zullen de gedigitaliseerde werken ook te raadplegen zijn in de Topstukkendatabank. Het grootste deel van de topstukken wordt, waar mogelijk, onder een CC0-licentie beschikbaar gemaakt voor het brede publiek of krijgt een publiekdomeinstatus toegekend.
Het GIVE-Topstukkenproject kadert binnen het relanceplan Vlaamse Veerkracht en wordt gerealiseerd met steun van het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling.
Meer GIVE?
Het GIVE-Topstukkenproject is één van de vier lijnen binnen GIVE, de paraplu voor vier digitaliseringsprojecten. Naast topstukken staat ook de digitalisering van glasplaten en kranten (Primeur) op de planning. Daarnaast zetten we in op metadataverrijking.
Meemoo speelt ook een rol in andere projecten binnen het relanceplan, met name in het traject van de Vlaamse erfgoeddatabanken, de begeleiding van cultuurorganisaties bij hun projecten rond digitale collectieregistratie en de Digisprong van het onderwijs.
Partners
63 beheerders van de topstukken waarvan 18 contentpartner zijn van meemoo en 45 partner van artinflanders.be